عبور از «ریال» به تومان| خوب است یا بد؟ ریال از کجا آمد؟
واحد پولی ایران نخستین بار در سال ۱۳۰۸ طبق قانون تعیین واحد و مقیاس پول قانونی ایران با نام «ریال» شناخته شد تا به جای «قران» و «تومان» مورد استفاده قرار گیرد. واژه ریال در زمان حضور اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها در خلیج فارس و مراوده آنها با ایرانیان وارد ایران شد. سکه نقره با نام «رئال» در اسپانیا از سال ۱۴۹۷ تا ۱۸۷۰ میلادی ضرب می‌شد. رئال همچنین واحد پولی بسیاری از کشورهای مستعمره اسپانیا بود که البته هنوز هم هست. مثلا واحد پول برزیل «رئال» است. در عربستان سعودی نیز ریال سعودی رواج دارد. نام «رئال» بعدها و با چاپ اسکناس «ریالی» در ایران در سال ۱۳۱۱ توسط بانک ملی ایران تغییر کرد. در آن سال کوچک‌ترین اسکناس در گردش اسکناس ۵ ریالی و درشت‌ترین ۵۰۰ ریالی بودند.
تاریخ ۲۵ ساله
نخستین گام‌ها برای حذف صفر از واحد پولی ایران به ۲۵ سال قبل برمی‌گردد. در سال ۱۳۷۲ جایی که بانک مرکزی حذف ۳ صفر از واحد پولی را مورد بررسی قرار داد. هنگامی که طهماسب مظاهری در سال‌های ۷۲ و ۷۳ در بانک مرکزی بود، این موضوع در دستور کار قرار گرفت ولی به دلایل مختلف روند بررسی متوقف شد. تغییر واحد پول ایران و حذف صفرهایی از آن دوباره در اواخر دهه ۸۰ شمسی و در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد مطرح شد. بانک مرکزی ایران در این دوره درباره نام واحد پولی آینده و طرح اسکناس‌های بعدی با راه‌اندازی سایت «طرح اصلاح پول ملی» نظرخواهی از شهروندان را نیز به راه اندخت. این بانک حتی از احتمال تغییر نام واحد پول ملی به «پارسی» و تغییر نام واحد فرعی آن به «دریک» هم خبر داده بود اما سرانجام این طرح بدون روشن شدن تکلیف آن ناتمام باقی ماند.
پس از روی کار آمدن دولت یازدهم و ورود ولی‌الله سیف به بانک مرکزی، این طرح مجددا در دستور کار قرار گرفت. در آن زمان سیاست‌گذار پولی به درستی معتقد بود، مهم‌ترین زیرساخت لازم برای اجرایی شدن این طرح، تورمتک رقمی و ثبات اقتصادی است و تا زمانی که فراهم نشود نباید برای حذف صفر از پول ملی اقدامی کرد. در نهایت در آذر ماه ۱۳۹۵ در جلسه هیات دولت بررسی‌ها پیرامون «لایحه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» آغاز شد و مواد دیگری از این لایحه به تصویب رسید که واحد پول رسمی از ریال به تومان تغییر کند درحالی که واحد «تومان جدید» معادل ۱۰۰۰ تومان فعلی و هر تومان معادل یکصد «ریال جدید» قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر هر ۱۰ تومان فعلی معادل یک ریال جدید یا هر ریال جدید معادل ۱۰۰ ریال فعلی خواهد بود.
رییس کل وقت بانک مرکزی در توضیح تصویب ماده فوق گفته بود:«این طرح به معنی حذف صفر از پول ملی نیست و فقط بناست واحد شمارش پول به تومان تغییر کند؛ یعنی درست همان چیزی که در جامعه رایج است.» او در ادامه سخنان خود به این موضوع نیز اشاره کرد که قرار است، پیشنهاد جداگانه‌ای از سوی دولت و بانک مرکزی به مجلس ارایه شود که در آن حذف ۴ صفر از پول ملی مطرح می‌شود.در سال ۹۷ و بعد از روی کار آمدن همتی، لایحه حذف صفر از پول ملی با جدیت بیشتری در دولت پیگیری شد.
همتی دی ماه سال گذشته ضمن اشاره به این موضوع که حذف ۴ صفر از پول ملی تاثیری در رشد و تورم ندارد، گفت: ما ادعا نکردیم، حذف صفرها کار حقیقی است بلکه یک کار ظاهری است. همتی این اقدام را گامی در جهت تسهیل امور دانست تا برخی از هزینه‌ها را کاهش داده و ارتباط پول ملی کشور با ارزهای بین‌المللی را متناسب کند. همتی احتمال هر گونه تغییری در ارزش پول ملی توسط این طرح را به شدت رد کرد و در توضیح آن گفت: حذف صفر تاثیری بر تورم و ارزش پول ملی ندارد چراکه برای هر گونه تغییراتی در ارزش پول ملی باید نرخ تورم و حجم نقدینگی کنترل شود. محمدعلی دهقان، معاون اقتصادی وزیر اقتصاد نیز در خصوص سازوکار حذف صفر از واحد پول ملی و تبعات و نتایج آن گفت: حذف ۴ صفر از پول ملی در راستای امور ثبتی و حسابداری است و نگهداری حساب‌ها را راحت‌تر خواهد کرد وگرنه اثر ملموس بر اقتصاد نخواهد گذاشت.
تاریخچه حذف صفر در جهان
از سال ۱۹۲۳ تا سال ۲۰۰۹ تعداد ۵۰ کشور اقدام به صفرزدایی یا همان حذف صفر از واحد پولی خود کرده‌اند. در این ۵۰ کشور ۸۴ سیاست صفرزدایی به مرحله اجرا رسید که طی آن ۲۷۲ عدد از صفرهای پول ملی کنار گذاشته شد. نخستین کشوری که اقدام به حذف صفر کرد، آلمان در سال ۱۹۲۳ و پس از جنگ جهانی اول بود. این کشور با ابرتورمی دست به گریبان بود که منجر به حذف ۱۲ صفر از پول کشورش شد.آخرین کشوری هم که دست به این کار زده، زیمبابوه است. هر چند اقتصاددانان تجربه زیمبابوه برای این کار را یک شکست ارزیابی می‌کنند. تورم بسیار بالای این کشور باعث شد تا رابرت موگابه، رییس‌جمهوری از سال ۲۰۰۶ تاکنون در ۳ مقطع مختلف دستور حذف ۲۵ صفر از واحد پول این کشور را صادر کند. در دهه ۹۰ میلادی و همزمان با اقدام دولت این کشور در تصاحب زمین‌های شخصی کشاورزان و مزرعه‌داران، تورم در این کشور به شدت بالا رفت. تورم بین سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۰۹ میلادی در این کشور باز هم بالا رفت؛ چنانکه این کشور بالاترین نرخ تورم را اواخر ۲۰۰۸ میلادی ثبت کرد. عددی نزدیک به ۸۰ میلیارد درصد. یک سال بعد در سال ۲۰۰۹ زیمبابوه چاپ اسکناس را متوقف کرد.در عین حال از ترکیه به عنوان یکی از تجربه‌های موفق در حذف صفر از پول ملی در جهان یاد می‌شود. هنگامی که در سال ۲۰۰۳ رجب طیب اردوغان نخست‌وزیر ترکیه شد، وعده داد که با حذف صفرها، لیره ترکیه را به جایگاه «شایسته» خود برگرداند. در سال ۲۰۰۵ و پس از دو سال نرخ تورم در این کشور از بیشتر از ۸۰ درصد به ۷ درصد کاهش یافت. هنوز تغییر واحد پولی به عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای اردوغان و حزب عدالت و توسعه محسوب می‌شود.کشورهای در حال توسعه و نوظهور با حذف ۲۱۱ صفر در رتبه اول سیاست‌های صفرزدایی قرار دارند. ۶۱ صفری که حذف شد به ترتیب مربوط به کشورهای توسعه و تازه استقلال یافته است.کشورهای صربستان، زیمبابوه، برزیل، کنگو، آلمان، آرژانتین و پرو به ترتیب با حذف ۲۸، ۲۲، ۱۹، ۱۴، ۱۳، ۱۳ و ۱۲ صفر از پول ملی تنها کشورهایی هستند که بیش از ۱۰ صفر از پول ملی خود را حذف کرده‌اند و از این حیث رکورددار هستند. کشورهایی همچون آلمان و کره جنوبی در کنار حذف صفر سیاست‌های ضد تورمی نیز اجرا کردند به همین دلیل است که توانستند بر مشکلات تورمی خود غلبه کنند. اما کشورهایی مانند زیمباوه و کنگو با وجود حذف بیش از ۱۰ صفر از پول خود هنوز نتوانستند به ثبات اقتصادی برسند.
خوب است یا بد؟
آذر ماه ۱۳۹۵ نیز هیات دولت موضوع حذف صفرها از پول ملی را تصویب کرده و به بانک مرکزی ماموریت داده بود که لایحه‌ای در این باره تنظیم کند. تصویب طرح حذف ۴ صفر از پول ملی، یک فرآیند زمانبر است که به لحاظ حقوقی و فنی باید بررسی‌های بیشتری روی آن انجام شود. طبق گفته همتی اجرای این طرح نزدیک به دو سال زمان نیاز دارد. بعد از تصویب در مجلس لازم است پول‌های جدید به تدریج جایگزین پول‌های فرسوده قبلی شوند. پورابراهیمی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس درباره این تصمیم جدید دولت می‌گوید: حذف صفر از پول ملی هیچ اثری در اقتصاد و قدرت خرید مردم و تورم ندارد و فقط نحوه محاسبات ما و نحوه نگهداری حساب‌ها و مقایسه عددها و پول ملی با ارزهای خارجی را ساده‌تر می‌کند. ضمن اینکه به گفته او حذف صفر از پول ملی هزینه‌های زیادی به بودجه وارد می‌کند چراکه بر این اساس سیستمهای حسابداری و اسکناس‌ها باید تغییر یابد به همین دلیل حذف یک صفر ارزش نداشته و باید حذف ۴ صفر صورت گیرد.بانک مرکزی امیدوار بود که با روند کاهشی نرخ تورم در سال‌های ۹۲ تا ۹۶ مقدمات لازم برای حذف صفرهای پول ملی آماده شود. اما شوک‌های ارزی و بالا رفتن قیمت کالاها به دلیل افزایش قیمت تمام شده در بخش تولید بار دیگر منحنی تورم را افزایشی کرد. از سوی دیگر تجربه‌های پیشین نشان داده که تنها در شرایط «ابر تورم» یعنی نرخ تورم بسیار بالا، بی‌آنکه سیاست پولی به طور کامل تصحیح شود، می‌توان به اصلاح واحد پولی مشغول شد. اما گویا بانک مرکزی برای برداشتن ۴ صفر از مقابل ریال به ترتیب زمانی اعتقادی ندارد.
به نظر می‌رسد تا زمانی که ساختار اقتصاد به تعادل نرسد، نقدینگی به سمت عوامل تولید نرود و موانع کسب و کار برداشته نشود، این تصمیم هیچ کمکی به بهبود شرایط اقتصادی نمی‌کند و بر متغیرهای حقیقی تاثیری ندارد. بنابراین در شرایط فعلی بهتر است، تلاش و تمرکز دولت بر طرح‌ها و سیاست‌هایی باشد که در جهت رفع مشکلات بخش حقیقی اقتصاد باشد. برخی کارشناسان معتقدند اگر اصلاحات واقعی در اقتصاد ایران انجام نشود و فقط اصلاحات شکل پولی صورت گیرد، اثرات تخریبی بالایی بر بازار پول تحمیل خواهد شد. اثراتی که نخستین آن تحمیل هزینه چاپ اسکناس و ضریب مسکوک جدید و هزینه جمع‌آوری و انهدام اسکناس و سکه قدیمی خواهد بود. احتمال سوءاستفاده از طریق به جریان افتادن قسمتی از اسکناس‌های قدیمی پس از تحویل به شبکه‌های بانکی، اختلال در قیمت‌گذاری کالاها و احتمال تقویت پول‌شویی از دیگر اثرات مخرب چنین روشی برای حذف صفرها خواهد بود.
هزینه سنگین جایگزینی اسکناس جدید و قدیم، اختلال در سیستمهای دیجیتال، نرم افزارها، دفاتر و صورت‌های مالی، احتمال افزایش قیمت‌ها، عدم پذیرش و سرگردانی برخی اقشار (مانند افراد مسن)